Ardian Klosi: nje ze i rendesishem ne sferen shqiptare
Arbër dhe shqiptarë E hënë 29 janar 2007
Shekulli
Nga Ardian Klosi
28-01-2007
Çështja e emërtimit të shqiptarëve nga të huajt
dhe e vetemërtimit të tyre ndër shekuj, është
një nga problemet më tërheqëse dhe më të
diskutuara të historisë së kulturës dhe gjuhës
së Albanisë, Arbënisë, Shqipërisë. Edhe pse me
të janë marrë shumica e albanologëve historianë
dhe e albanologëve gjuhëtarë, nuk duket se
debati është i shterrur, qoftë për burimin e
fjalës Albania ose Arbanon qoftë për zhvillimin
e fjalëve emërtuese a vetemërtuese në rrjedhë të
kohërave.
E rihap diskutimin jo për të shtuar ndonjë
shpjegim të ri etimologjik, por më tepër për të
kujtuar disa të vërteta që janë vënë re pak në
të shkuarën, si dhe për të dhënë një propozim në
fund të shtjellimeve, i cili ndoshta ka vlerë
për botimet tona historike, qofshin origjinale
këto, qofshin përkthime.
Dihet përgjithësisht që trajtat Arbëni,
arbënisht ose arbëresh janë shumë më të moçme se
Shqipëri dhe shqip. Ndër autorët tanë të vjetër
kemi përmendje të „shqip" si emërtim të gjuhës
një herë te Buzuku, tri herë e ndeshim te
"Rituale Romanum" të Budit dhe vetëm një herë te
parathënia e Bogdanit, por pastaj thuajse
rregullisht në gjithë botimet e shekujve 16-17
arbënisht e arbëresh, ndërsa për vendin pa
përjashtim Arbëni e Arbëri.
Më parë kemi dokumentimin më të hershëm të
mbiemrit "shqiptar" si llagap nga qyteti i
Drishtit në vitin 1368.
Trajtat Arbëni, Arbëri, Alvanoi etj. janë
diskutuar me hollësi edhe nga Çabej (shih "Emri
nacional i shqiptarëve", te Studime gjuhësore V,
Prishtinë 1976 f. 62-67) dhe këtu nuk do të
përsërisim dije të njohura. Është përgjithësisht
e pranuar që fisi i parë "përgjegjës" për emrin
tonë nacional është fisi ilir i Albanoi-ve, me
qendër Albanopolisin, që përmend gjeografi i
lashtësisë Ptolemeu në shek. 2 të erës sonë dhe
që bërthama e Albanias ose Arbanonit ka qenë
diku në malësinë në juglindje të Krujës. Nuk
duket fort bindës mendimi i Çabejt që sheh si
trajtë primare rrënjën arb dhe jo atë alb,
megjithëse përmendja e parë nga Ptolemeu, por
edhe tradita bizantine, ose shpjegimi që bëjnë
disa etimologë tek lidhin alb me mal dhe Gustav
Meyeri që sheh te Labëri një metatezë të *Albëri
duken bindëse për një formë primare me alb.
Çabej do ta lidhë rrënjën arb/arv me latinishten
arvum dhe greqishten e vjetër arura të dyja arë,
tokë buke. Pra kemi edhe këtu në miniaturë
kundërvënien ndaj shpjegimeve që historinë e
popullit shqiptar e lidhnin kryesisht me malet
dhe blegtorinë.
***
Në veprën e vet madhore "Arbëria venedike", që
del së shpejti në shqip, historiani zviceran
Oliver Jens Schmitt përshkruan ndër të tjera se
si është shtrirë në mesjetë drejt jugut dhe
veriut, tërhequr e shtrirë përsëri emërtimi
Albania, Arbanon etj. Duke qenë që nuk
ekzistonte një shtet mesjetar Arbëri dhe një
kulturë e dallueshme e arvanoi ose albanesi, ai
sugjeron që është më saktë të përdoret termi
hapësira arbëre, ku jetonin qytetarë a fshatarë
që flisnin arbërisht ose i njihnin si arbër për
arsye të tjera që do t'i cekim më poshtë. "Prej
një bërthame të vogël në botën malore të
Shqipërisë së sotme të mesme emërtimi u shtri
prej shekullit 12 e më pas në të katra anët e
horizontit, duke arritur rreth vitit 1400 në
veri deri në Kotor e në jug deri në Lepanto
(Naupaktos), e pra duke përfshirë gjithë pjesën
bregdetare të Ballkanit jugperëndimor."
("Arbëria venedike", kapitulli I, në
përgatitje).
Pikënisja ishte principata e Arbanonit që
shfaqet në burimet bizantine, e shtrirë diku mes
Çermenikës dhe rrjedhës së sipërme të Drinit të
Zi. Më pas me zbritjen e sundimit anzhuin të
Napolit në këtë anë të Adriatikut, u quajt
„mbretëri e Arbërisë" principata me kryeqendër
Durrësin. Ndërkohë Albanum dhe Arbanum kishin
edhe përdorimin e vet kishtar, pasi shënonin
dioqezën me të njëjtin emër (episcopus
Albanensis).
E pra në mesjetën e vonë nis e shtrihet emërtimi
i Albanias si e dallueshme nga Sclavonia në veri
– trevat e sllavëve të jugut, para së gjithash e
mbretërive dhe despotateve serbe - dhe Romania
në jug, gjithë ç'ishte Bizanti ose trashëgimia e
tij. Në shekujt 14-15 ndodh zgjerimi gati i
vrullshëm i Albanias në jug duke përfshirë
gjithë atë që quhej Epir në lashtësi dhe i po
këtij emërtimi në veri me krijimin e Albania
veneta, pra Arbërisë venedike që fillon me
protektoratin venedik mbi Durrësin më 1392, e
pastaj me marrjen e Shkodrës, Lezhës, Drishtit,
Danjës, Ulqinit e Tivarit me qarqet e tyre.
Ndërsa shtrirja e emërtimit në jug përkon me
valët e emgrimit masiv të arbërve në Greqi dhe
me ngritjen e principatave të përkohshme arbëre
në Gjirokastër apo Artë, në veri nuk ndodh një
fenomen i ngjashëm, pasi aty arbërit etnikë
dokumentohen edhe në shekuj të mëparshëm, por,
siç e përmendëm, kemi shtrirje të emërtimit nga
administra venedike, e cila pas rënies së
Shkodrës (1479) dhe vendosjes së gjykatës së
apelit në Kotor vazhdonte ta quante Albania
veneta edhe këtë pjesë të Dalmacisë, deri në
perëndimin e Republikës më 1797. Schmitt e
krahason zbrapsjen e emërtimeve si Romania,
Sclavonia ose Zeta në të mirë të emërtimit
Albania me zhvendosjen prej Bizantit të
emërtimit Makedonia në lindje drejt Trakisë,
pasi që Maqedonia e mirëfilltë u zu nga sllavët
e jugut. Një fenomen i ngjashëm do të ndodhte më
pas me "Epirin", i cili, me shtrirjen e
ortodoksisë dhe helenizimin e arbërve dhe
vllehëve të kësaj treve, erdhi e u ringjall si
emërtim pas mesjetës, duke marrë konotacionet
nostalgjike të lashtësisë, megjithëse në
pikëpamje etnike deri në kohët moderne këtu
ishin viset më të përziera të asaj që më vonë u
bë Greqi veriore dhe Shqipëri jugore.
Duken mjaft të sakta vrojtimet e Schmittit edhe
lidhur me çka quhej arbër në mesjetë. Përveçse
se emërtonte "arbërit etnikë" të provincës, kjo
fjalë përdorej edhe për banorë qytetarë ose jo
në qarqet venedike. Njihet p.sh. nga Raguza në
vitin 1427 Bogdan Petroviç Albanensis de Budua:
nga emri qartas sllav, e megjithatë quhet arbër
- albanensis. Nga statutet e Shkodrës ose
Kotorit njohim dallimin midis qytetarëve më
njërën anë dhe Albanensis, Sclauus, vel Vulachus
më anë tjetër. Qytetari e ndjente veten të një
rangu më të lartë se këta arbër, sllavë ose
vllehë të provincës, bujq a blegtorë gjysmë
nomadë, që e kishin të vështirë ta fitonin
qytetarinë. Qytetarët e Durrësit ose të Shkodrës
barinjtë që vinin e kullotnin tufat e tyre në
lëndinat pranë qyteteve, i quanin "arbër" dhe i
shihnin si të huaj (Schmitt, po aty). Shkodranët
ose drishtianët, po t'i shohësh thjesht nga
emrat pra në pikëpamje etnike, janë ose romanë,
ose arbër ose sllavë; por në vetëdijen e tyre
ata janë në radhë të parë qytetarë e në ndarjen
tjetër të rëndësishme janë ose bon homines
(aristokratë) ose volgares. Nga këto pak
shtjellime kuptohet se në mesjetë ishte parësore
përkatësia
familjare-administrative-juridike-fetare dhe e
një rangu më të ulët ajo etnike-gjuhësore.
Në këtë kuptim janë naive dhe të historikisht të
cungëta shprehje si „shqiptarët në mesjetë
quheshin arbër dhe Shqipëria Arbëri", siç i gjen
rëndom në librat e historisë të shkollave tona.
Por vërtet, kur kanë filluar ta quajnë gjuhën e
tyre shqip arbërit etnikë dhe veten shqiptarë?
Pa dyshim që cezura apo thyerja e madhe erdhi me
pushtimin osman. Osmanët fshinë nga faqja e
dheut të gjitha emërtimet shtetërore a
princërore që lidheshin me Albania dhe Arbanon.
Ata zhdukën kujtimin e Regnum Albaniae të
anzhuinëve dhe Karl Topisë, të Arbanonit të
Skënderbeut (në emërtimin që i jep bajli i
Durrësit në vitin 1457: 'Vendi Albano me
kryeqendër Krujën po kërcënohet rëndë nga
osmanët'), Albania Araniti apo Arbanusin e
Gjergj Aranitit siç del në dokumenta latine të
fundit të shekullit 15. Masakrimi dhe deportimi
i popullatës, rrënimi dhe zhdukja e ngulimeve të
tëra, emigrimi masiv i qindra mijëra arbërve nga
gjithë trevat që u kishin bërë osmanëve
rezistencën më të gjatë që njihet në Gadishull,
solli atë që vendasit „e mbetur" në vetëdijen e
tyre të shkëputeshin prej çdo lidhjeje
konotative-emocionale me Arbëritë e vjetra, si
principata, mbretëri ose protektorate venedike.
Vetëm Venediku vazhdonte ta ruante me kryeneçësi
emërtimin Albania veneta për një Arbëri që ishte
më shumë virtuale sesa reale. Ndërsa jashtë
këtij vendi të mjeruar pjesëtarët e eksodit, më
pas të diasporave, i ruajtën gati me fanatizëm
emërtimet arbër e arbëresh. Këtu shqip e
shqiptar nuk njihej fare. Po kështu edhe në
folklor në vendin mëmë humbi thuajse krejt
emërtimi arbër, siç humbën edhe këngët për bëmat
e Skënderbeut dhe heronjve të tjerë bashkëkohas
– ndërkohë që në diasporat arbëreshe këto u
ruajtën mjaft mirë.
***
Megjithatë mendojmë se shqip duhet të jetë shumë
më e hershme nga sa dokumentohet. Kjo prej
faktit se folja shqiponj, shqiptonj vjen nga
latinishtja excipere që do të thotë "flas
qartë". Njerëzit që nuk kishin kulturë a gjë të
shkruar, në kontaktet e tyre me administratën,
gjyqet, kancelaritë e kishat latine, i
përfytyrojmë fare mirë tek këmbëngulin se flasin
qartë, se flasin shqip. Sepse edhe nuk ka kuptim
të merret në mesjetën e vonë një huazim kaq i
drejpërdrejtë nga latinishtja. Kështu që të dyja
emërtimet për gjuhën duhet të kenë ekzistuar
ndër shekuj paralelisht, megjithëse „shqip" më e
ngushtuar në zonat e përhapjes së vet (nuk e
kanë p.sh. diasporat e Greqisë e të Italisë së
jugut, me prejardhje kryesisht nga Toskëria,
Çamëria, Peloponezi) dhe në fillim me kuptimin e
qartësisë apo theksimit në të folur. Ndërsa me
humbjen e të gjitha gjurmëve të shtetit a të
shteteve që mbanin brenda emërtimin "Arbëri",
shenjë e vetme dalluese dhe e përbashkët e
banorëve që banonin një trevë të vijueshmeishte
gjuha dhe kjo gjuhë që nuk kishte më nga pas
kurrfarë shteti, mund të ishte tani vetëm „gjuha
shqip". Shumë më të vona janë pas kësaj
emërtimet "shqiptar" e "Shqipëri".
Pas këtyre shtjellimeve duket pak e çuditshme që
në gjithë historiografinë tonë edhe kur flitet
për arbërit e mesjetës, madje edhe kur flitet
për qytetarët e Durrësit, Shkodrës, Drishtit ose
Tivarit përdoret emërtimi "shqiptar", ose flitet
për "Shqipërinë venedike". Është e njëjta gjë
sikur principatën e anzhuinëve ose të Karl
Topisë apo edhe të Skënderbeut t'i quash
"Shqipëri". Prandaj në përkthimin që u
lartpërmend, kemi përdorur rregullisht "Arbëria
venedike", arbërit, gjuha arbërisht - edhe
trajtat gege arbën e arbënisht do të ishin
korrekte -, fisnikëria arbëre e kështu me radhë.
Është një zgjidhje që krijon lehtësi dhe u
përgjigjet shumë më mirë të vërtetave historike,
duke shmangur njëkohësisht paragjykimet etnike
dhe përjashtuar nacionalizmin që fle te barazimi
arbër = shqiptar.
No comments:
Post a Comment